اجماع منقول
اجماع مَنقول اجماعی که مجتهد خودش آن را به دست نیاورده؛ بلکه فقیه دیگری برای وی نقل کرده است. اجماع منقول در علم اصول بررسی می‌شود و در مقابل اجماع محصل قرار دارد و از نظر اعتبار پایین‌تر از آن است.
منظور از اجماع منقول نزد علمای علم اصول، اجماع منقول به خبر واحد است که در مورد حجیت آن اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی با تکیه بر ادله حجیت خبر واحد آن را معتبر دانسته‌اند.
از عوامل پشتیبان حجیت اجماع منقول، قوت دلالت الفاظ اجماع، میزان سطح تتبع و دقت علمی ناقل اجماع و روشنی و شهرت مسئله مورد نظر است.
مفهوم‌شناسی
اجماع منقول، اجماعی است که مجتهد در آن حضور نداشته و آن را به دست نیاورده، بلکه از دیگران نقل کرده و یا فقیه دیگری بدون واسطه و یا با واسطه برای وی نقل کند. مانند آن که شیخ طوسی در مسئله‌ای برای دیگران نقل اجماع کند. این اجماع برای شیخ طوسی اجماع محصل خواهد بود و برای دیگران که از او شنیده‌اند، اجماع منقول است.
جمعی از محققان معتقدند اجماع منقول در بین فقهای متقدم، به دلیل تکیه بر اجماع محصل، مطرح نبوده و در مسائل گوناگون فقه به آن استدلال نکرده‌اند.
این نوع از اجماع در علم اصول پس از حجیت خبر واحد و در مبحث حجج و امارات پرداخته می‌شود. اجماع منقول در پاره‌ای از موارد، در مسئله حرمت عمل به ظن استثناء شده است. اجماع منقول در مقابل اجماع محصل و در مرتبه پایین‌تری از آن قرار دارد.
اقسام
اجماع منقول به اعتبار تواتر یا خبر واحد در نقل اجماع به دو دسته تقسیم می‌شود:
اجماع منقول متواتر
اگر در مسئله‌ای بسیاری از علما ادعای اجماع کنند و آن را برای فقیهان دیگر نقل کرده باشند و این امر سبب علم به مطابقت قول آنان با قول معصوم شود، اجماع منقول متواتر خواهد بود. اکثر علما چنین اجماعی را همچون اجماع محصل حجت دانسته‌اند.
اجماع منقول از طریق خبر واحد
اگر در مسئله‌ای شمار اندکی از علما به نقل اجماع اقدام و برای دیگران نقل کنند به طوری که سبب ظن به حصول اجماع گردد، اجماع منقول به خبر واحد گفته می‌شود.
اجماع منقول مطرح شده در مباحث علم اصول، اجماع منقول به خبر واحد است؛ و اگر به صورت مطلق به کار رود، منظور همین معنا از اجماع منقول است که در برابر اجماع محصل قرار دارد.
حجیت اجماع منقول
اگر اجماع منقول به حد تواتر برسد، حکم اجماع محصل و خبر متواتر را خواهد داشت و حجت خواهد بود. محمد رضا مظفر معتقد است که سزاوار است که همگان حجیت چنین اجماعی را بپذیرند؛ زیرا ناقل اجماع بدون واسطه از معصوم نقل می‌کند؛ هرچند که او را نشناسد؛ چنان‌که خود فقیه به تحصیل آرا پرداخته و اجماع فقها را به دست آورده است. هرچند در زمان غیبت چنین نقلی صورت نگرفته و کسی هم چنین ادعایی نکرده است.
اگر اجماع منقول با خبر واحد نقل شده باشد، در حجیت آن بین فقها اختلاف وجود دارد و اختلاف در اجماع منقول تنها منحصر به همین مورد است. فقهایی که خبر واحد را حجت نمی‌دانند به طریق اولی اجماع منقول را نیز حجت نمی‌دانند و کسانی که خبر واحد را حجت دانسته، در این خصوص نظریه‌های گوناگونی مطرح نموده‌اند.
- برخی معتقدند فرقی بین خبر واحد حدیثی و اجماع منقول به خبر واحد نیست و هر دو معتبر و کاشف از قول معصوم هستند. دلیل قرآنی آنها آیه نباء است که برای حجیت خبر واحد به کار می‌رود.
- گروهی دیگر اجماع منقول به خبر واحد را به دلیل حدسی و استنباطی بودن، خارج از ادله حجیت خبر واحد می‌دانند و قیاس آن دو را قیاس مع الفارق دانسته و صحیح نمی‌دانند؛ چنان‌که چنین اجماعی کاشف از قول معصوم هم نیست. برخی معتقدند که عده زیادی از علما چنین اجماعی را حجت نمی‌دانند.
- عده‌ای دیگر گفته‌اند؛ اگر نقل‌کننده اجماع، اجماع دخولی را نقل کند، به جهت حسی بودن، در زمان حضور ائمه(ع) ارزشمند است و در عصر غیبت مفید نیست و اگر اجماع لطفی را مطرح کند، حجت نخواهد بود و در صورتی که اجماع حدسی باشد، اگر نقل کننده اجماع عادل باشد و فتوای همه علما را در همه دوره‌ها به صورت حسی، درک کرده و یا فتوای آنها را کتاب‌هایشان دیده باشد، حجت خواهد بود. زیرا حکم چنین نقلی حکم خبر واحد است و در غیر این صورت حجت نخواهد بود.
عوامل پشتیبان حجیت
برخی از قائلین به حجیت اجماع منقول عواملی را در حجیت و کاشفیت اجماع منقول از قول معصوم مؤثر دانسته‌اند، از جمله قوت دلالت الفاظ اجماع، میزان سطح تتبع و دقت علمی ناقل اجماع و روشنی و شهرت مسئله مورد نظر، چنانچه اگر شروط و عوامل پشتیبان وجود نداشته باشد، نقل اجماع ناقص خواهد ماند و برای کشف قول معصوم نیازمند تحصیل اقوال دیگر علما خواهد بود.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ منتظری، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۳۸۳.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۵ش، ج۲۰، ص۵۱.
- ↑ مظفر، أصول الفقه، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۱۴؛ محمدی، شرح اصول استنباط، دارالفکر، ج۱، ص۳۸۲؛ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۲۵۷؛ شیروانی، تحریر اصول فقه، ۱۳۸۵ش، ص۲۳۱.
- ↑ محمدی، شرح اصول استنباط، دارالفکر، ج۱، ص۳۸۲.
- ↑ محمدی، شرح اصول فقه، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۱۸۹.
- ↑ جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، قم، ج۴۲، ص۱۸۹.
- ↑ محمدی، شرح اصول استنباط، دارالفکر، ج۱، ص۲۶.
- ↑ جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، قم، ج۴۲، ص۱۹۰.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۲۵۷.
- ↑ سمیعی، ترجمه متن و شرح کامل رسائل شیخ انصاری، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۶؛ حیدری، اصول الاستنباط، ۱۴۱۲ق، ص۱۹۱.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۲۵۷.
- ↑ جناتی شاهرودی، منابع اجتهاد، ۱۳۷۰ش، ص۲۱۴.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۲۵۷.
- ↑ مظفر، أصول الفقه، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۱۴؛ جمعی از مولفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، ج۴۲، ص۱۹۰.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۲۵۷.
- ↑ جمعی از مولفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، ج۴۲، ص۱۹۰.
- ↑ مظفر، أصول الفقه، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۱۴.
- ↑ مجله فقه اهل بیت علیهم السلام فارسی، ج۴۲، ص ۱۹۰
- ↑ موسوی بجنوردی، علم اصول، ۱۳۷۹ش، ص۳۰۹.
- ↑ مظفر، أصول الفقه، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۱۴؛ شیروانی، تحریر اصول فقه، ۱۳۸۵ش، ص۲۳۱؛ جمعی از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۲۵۷.
- ↑ مظفر، أصول الفقه، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۱۴.
- ↑ جناتی شاهرودی، منابع اجتهاد، ۱۳۷۰ش، ص۲۱۴.
- ↑ مظفر، أصول الفقه، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۱۴.
- ↑ مظفر، أصول الفقه، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۱۵؛ جمعی از مولفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، ج۴۲، ص۱۹۰.
- ↑ مظفر، أصول الفقه، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۱۵.
- ↑ جمعی از مولفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، قم، ص۲۱۴-۲۱۵.
- ↑ ذهنی تهرانی، تشریح المقاصد، ۱۴۰۵، ج۲، ص۳۵۰.
- ↑ جناتی شاهرودی، منابع اجتهاد، ۱۳۷۰ش، ص۲۱۵.
- ↑ موسوی بجنوردی، علم اصول، ۱۳۷۹ش، ص۳۱۰.
- ↑ موسوی بجنوردی، علم اصول، ۱۳۷۹ش، ص۳۱۰.
- ↑ شیروانی، تحریر اصول فقه، ۱۳۸۵ش، ص۲۳۲.
- ↑ محمدی، شرح اصول استنباط، دارالفکر، ج۱، ص۳۹۱.
- ↑ حیدری، اصول الاستنباط، ۱۴۱۲ق، ص۱۹۴.
- ↑ جمعی از مولفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، قم، ج۴۲، ص۱۹۳-۱۹۵.
منابع
- جمعی از پژوهشگران زیر نظر سید محمود هاشمی جناتی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، قم، ۱۴۲۶ق.
- جمعی از مؤلفان، مجله فقه اهل بیت(ع)، فارسی، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، بی‌تا.
- حیدری، علی نقی، اصول الاستنباط، قم، لجنه اداره الحوزه العلمیه، ۱۴۱۲ق.
- ذهنی تهرانی، محمدجواد، تشریح المقاصد فی شرح الفرائد، قم، نشر حاذق، ۱۴۰۵ق.
- سمیعی، جمشید، ترجمه متن و شرح کامل رسائل شیخ انصاری، اصفهان، چاپ چهارم، ۱۳۸۷ش.
- جناتی شاهرودی، محمدابراهیم، منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، تهران، کیهان، ۱۳۷۰ش.
- شهابی، محمود، تقریرات اصول، تهران، چاپخانه حاج محمد علی علمی، چاپ هفتم، ۱۳۲۱ش.
- شیروانی، علی، تحریر اصول فقه، قم، دارالعلم، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- محمدی، علی، شرح اصول استنباط، قم، دارالفکر، چاپ سوم، بی‌تا.
- محمدی، علی، شرح اصول فقه، قم، دارالفکر، چاپ دهم، ۱۳۸۷ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار (فقه و حقوق)، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۵ش.
- مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، قم، اسماعیلیان، چاپ پنجم، ۱۳۷۵ش.؛
- منتظری، حسین علی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه محمود صلواتی، قم، مؤسسه کیهان، ۱۴۰۹ق.
- موسوی بجنوردی، محمد، علم اصول، تهران، موسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۷۹ش.
پیوند به بیرون